Dầu gan cá mập Squalene: Viên bổ sung sức khỏe mới thần kỳ từ châu Âu

Sẵn sàng lao vào một trào lưu thực phẩm bổ sung cực hot chưa? Làm quen với squalene – loại dầu “cá mập” đang gây sốt trong giới mê sức khỏe. Cá mập sống ở vùng biển sâu tích trữ hợp chất bóng loáng này trong gan (cá mập dùng nó để nổi). Con người cũng đã đóng chai nó thành thực phẩm bổ sung, quảng bá các siêu năng lực như chống oxy hóa, tăng cường miễn dịch và cân bằng cholesterol. Ở châu Âu, mọi người đang tò mò về lợi ích của squalene và các quy định của EU về nó. Chuẩn bị tinh thần đi, dân mua sắm EU – đây là câu chuyện về squalene mà bạn chưa từng nghĩ mình cần biết đâu.

Squalene là gì?

Squalene (phát âm là skwah-leen) về cơ bản là một loại dầu tự nhiên – một hydrocarbon chuỗi dài – có mặt trong đủ loại sinh vật sống. Thực ra, cơ thể chúng ta và thực vật cũng tạo ra nó như một tiền chất của cholesterol. Nhưng một số loài cá mập lại có cực nhiều squalene. Một số cá mập nước lạnh có tới 40–70% gan là squalene, vì vậy ngày xưa ngư dân gọi dầu gan cá mập là “thần dược chữa lành”. Không có gì lạ – cá mập còn dùng lớp dầu siêu nổi này để lơ lửng dưới đại dương. Về mặt hóa học, squalene giàu liên kết đôi, giúp nó siêu ổn định và hấp thụ oxy cực tốt. Nói đơn giản, đây là phân tử làm mịn da và chống oxy hóa tự nhiên của mẹ thiên nhiên. EU cũng biết về nó – squalene chính thức được công nhận là chất tự nhiên trong thực phẩm và thực phẩm bổ sung (và không nằm trong danh sách cấm nào cả).

Sức mạnh “ảo diệu” của squalene đến từ cấu trúc hóa học: nhiều liên kết đôi carbon (liên kết không bão hòa) giúp nó “hút” gốc tự do như bọt biển. Nó cũng cực kỳ trơn và không mùi, nên rất tiện dùng trong kem dưỡng và viên uống. Quan trọng là, nó không phải hóa chất phòng thí nghiệm kỳ quặc – mà được sản xuất tự nhiên trong động vật (kể cả con người) và có trong thực phẩm như dầu cá. Tóm lại, squalene là loại dầu thân thiện với cá mập và con người, nổi tiếng trong y học truyền thống.

Sức hút sức khỏe của squalene vs. khoa học

Nhiều người tin rằng squalene (từ dầu gan cá mập) mang lại cả đống lợi ích sức khỏe. Nhưng đâu là khoa học, đâu là hype? Đây là tóm tắt những gì nghiên cứu nói:

• Trợ thủ cho tim? Một số nghiên cứu gợi ý squalene có thể cải thiện chỉ số cholesterol. Trong một thử nghiệm có kiểm soát, những người dùng 860 mg squalene mỗi ngày trong 20 tuần đã giảm đáng kể tổng cholesterol và LDL (“xấu”) so với nhóm giả dược. Squalene dường như làm chậm quá trình sản xuất cholesterol của cơ thể (kiểu như statin tự nhiên nhẹ), có thể giải thích cho sự giảm này.
• Sức mạnh chống oxy hóa: Nhờ các liên kết đôi, squalene là “chiến thần” trung hòa chất oxy hóa. Các nhà khoa học ghi nhận nó có khả năng chống oxy hóa mạnh (thậm chí còn vận chuyển oxy). Nghĩa là nó có thể bảo vệ tế bào khỏi tổn thương – điều này tốt cho tim mạch và chống lão hóa. (Hãy tưởng tượng nó như bộ lọc dầu của cơ thể, bắt hết gốc tự do có hại.)
• Miễn dịch & phục hồi: Dầu gan cá mập (giàu squalene) từng được dùng trong y học dân gian để tăng miễn dịch. Các xét nghiệm hiện đại cũng ủng hộ điều này: squalene có hoạt tính kháng virus, kháng khuẩn và dường như tăng cường tế bào miễn dịch. Ở Scandinavia và Nhật, người ta dùng nó để trị nhiễm trùng và phục hồi sau vết thương hoặc hóa trị. Dù các tác dụng này chưa được chứng minh hoàn toàn ở thử nghiệm lớn trên người, nhưng tín hiệu chống oxy hóa và kích hoạt miễn dịch là có thật trong ống nghiệm và trên động vật.
• Các từ khóa hot khác: Bạn cũng sẽ nghe về tác dụng chống lão hóa, chống viêm, thậm chí chống ung thư. Đúng là một số nghiên cứu tế bào cho thấy squalene cản trở sự phát triển của tế bào ung thư. Nhưng nhớ nhé: đó là dữ liệu phòng thí nghiệm, không phải thuốc chữa cho người. Như một bài tổng quan nói, squalene có “nhiều chức năng sinh lý như chống ung thư và chống tăng cholesterol” trong phòng thí nghiệm. Nghe hấp dẫn thật, nhưng hiện tại hãy xem các lời quảng cáo siêu năng lực đó như muối bỏ biển. Chưa có tuyên bố sức khỏe chính thức nào từ EU cho squalene cả.

Nói chung, có khoa học thật phía sau một số hype – nhất là về tim mạch và chống oxy hóa – nhưng nó không phải bụi tiên thần kỳ đâu. Nói dễ hiểu: squalene có thể thực sự giúp cân bằng cholesterol và chống oxy hóa, và nó có thể hỗ trợ miễn dịch. Nhưng nhớ, thực phẩm bổ sung chỉ là bổ sung thôi. Đừng kỳ vọng quá cao dù nhãn mác có hứa hẹn đến đâu.

Quy định EU và lo ngại về cá mập

Nếu bạn ở EU, có một điểm khác biệt: mỹ phẩm vs thực phẩm bổ sung. Quy định Mỹ phẩm EU (EC 1223/2009) cấm thẳng tay một số thành phần từ cá mập. Thực tế, dầu gan cá mập (và squalene từ cá mập) có thể bị xếp vào loại phụ phẩm động vật Loại C, mỹ phẩm không được dùng. Nói dễ hiểu, bạn sẽ không tìm thấy squalene từ cá mập trong Pond’s, Dove hay bất kỳ kem nào bán ở châu Âu – thay vào đó sẽ là squalane từ thực vật hoặc tổng hợp.

Còn thực phẩm bổ sung thì sao? Tin vui là: không có luật EU nào nói “squalene cá mập là bất hợp pháp trong viên uống.” Vì squalene đã được dùng lâu đời (có trong dầu cá, dầu olive, v.v.), nó không bị xếp vào “thực phẩm mới” cần phê duyệt đặc biệt. Vậy nên các công ty có thể bán viên dầu gan cá mập chứa squalene, chỉ cần tuân thủ quy định chung (chất lượng, nhãn mác, v.v.). Miễn là an toàn thì được phép bán.

Tuy nhiên, các nhà bảo tồn cá mập không vui lắm. Họ chỉ ra một lỗ hổng EU: quy định chống đánh bắt bất hợp pháp không đề cập rõ đến dầu gan cá mập. Oceana và nhiều tổ chức cảnh báo tàu cá lậu nhắm vào cá mập biển sâu để lấy dầu, rồi tuồn hàng vào thị trường một cách lén lút. EU đã bảo vệ một số loài cá mập và cấm vây, nhưng dầu gan cá mập vẫn là “điểm mù”.

Tóm lại cho người tiêu dùng EU: kem squalene từ cá mập là “no-go” theo luật, nhưng viên uống squalene từ cá mập thì chưa bị cấm rõ ràng (ít nhất là hiện tại). Nó vẫn phải tuân thủ quy định an toàn thực phẩm chung, và không được phép quảng cáo như “thần dược”. Hãy cân nhắc về đạo đức: nhiều người chọn tránh xa sản phẩm từ cá mập hoàn toàn.

Cách dùng squalene: liều lượng và an toàn

Nếu bạn định thử thực phẩm bổ sung squalene, đây là những điều cần nhớ – không dạy đời, chỉ là facts thôi:

1. Liều lượng: Luôn làm theo hướng dẫn trên nhãn. Viên dầu gan cá mập thường chứa vài trăm miligam, nên bạn sẽ nhận được khoảng 200–500 mg squalene mỗi lần (có khi 1.000 mg, tùy hãng). Nghiên cứu lâm sàng từng dùng liều 860 mg/ngày trong 20 tuần để cải thiện cholesterol. Liều này được dung nạp tốt. Nhưng không cần lạm dụng: cứ theo liều khuyến nghị, thường là 1–3 viên/ngày cùng bữa ăn.
2. An toàn – kim loại nặng: Lo lắng về “thủy ngân cá”? Tin vui là các phòng thí nghiệm đã kiểm tra viên dầu gan cá mập, và mức thủy ngân cực nhỏ. Lượng thủy ngân cao nhất đo được từ một viên dầu cá mập là khoảng 0,000092 µg (microgam) mỗi ngày. Để so sánh, ngưỡng an toàn của EFSA cho methylmercury là 91 µg mỗi tuần cho người lớn 70kg. Dầu cá mập kiểm tra chỉ cung cấp một phần trăm rất nhỏ so với ngưỡng đó. Nói cách khác, viên dầu cá mập thường có thủy ngân thấp hơn giới hạn EU hàng trăm lần. (Các kim loại nặng khác cũng vậy.) Miễn là sản phẩm từ hãng uy tín, kiểm tra độ tinh khiết, thì không lo nhiễm bẩn.
3. Tác dụng phụ: Squalene thực ra là chất cơ thể tự sản xuất (tiền chất cholesterol), nên thường rất an toàn. Chủ yếu là ợ cá hoặc dư vị tanh – dầu cá mập có thể tanh nếu viên không bọc ruột. Nếu bạn dị ứng cá hoặc hải sản, hãy cẩn thận (cá mập = cá). Ngoài ra, tác dụng phụ nghiêm trọng rất hiếm. Giống như mọi thực phẩm bổ sung, “tác dụng phụ” lớn nhất có thể là cảm giác như vừa uống một thìa biển – vì thực ra bạn vừa làm thế thật.
4. Nhãn mác và quảng cáo: Luật EU yêu cầu thực phẩm bổ sung phải ghi rõ thành phần. Bạn nên thấy “Dầu gan cá mập” hoặc “Squalene” trên nhãn. Đừng tin quảng cáo “chữa bách bệnh”. Ở EU, squalene không được phép tuyên bố phòng hoặc trị bệnh. Bạn có thể thấy các câu như “giàu chất chống oxy hóa” hoặc “hỗ trợ miễn dịch” (có cơ sở nhất định) – nhưng chưa có tuyên bố sức khỏe chính thức nào từ EFSA. Tóm lại: chọn hãng uy tín, dùng đúng liều, và đừng quá tin vào slogan bay bổng.

Tóm lại

Vậy, kết luận cho dân mua sắm EU về squalene là gì? Đây là hợp chất tự nhiên thú vị, có hoạt tính sinh học thật, và EU không cấm dùng trong thực phẩm bổ sung. Nghiên cứu khoa học cũng cho thấy một số lợi ích (như hỗ trợ cholesterol và chống oxy hóa). Còn chuyện đáng lo? Các phòng lab xịn đã kiểm tra – thủy ngân và tạp chất đều cực thấp, không đáng ngại.

Tất nhiên, nó không phải thuốc tiên. Không ai hóa thành cá mập sau một viên đâu. Nhớ nhé: thực phẩm bổ sung chỉ bổ sung, không thay thế lối sống lành mạnh. Nếu bạn muốn thử squalene, hãy chọn sản phẩm chất lượng từ nhà cung cấp minh bạch ở EU. Và này, cá mập vẫn bơi – có lẽ chúng ta cũng nên vậy, với sự tỉnh táo. Cuối cùng, squalene là món quà của cá mập cho sức khỏe con người (nhưng có điều kiện). Dùng hay không, giờ bạn đã biết rõ khoa học và luật rồi. Cứ chill, cứ an toàn, và tận hưởng biển kiến thức nhé!

Tham khảo

1. European Commission. Regulation (EC) No 1223/2009 on cosmetic products. Official Journal of the European Union.
2. European Commission. Regulation (EC) No 178/2002 laying down the general principles and requirements of food law. Official Journal of the European Union.
3. European Commission. Animal by-products Regulation (EC) No 1069/2009. Official Journal of the European Union.
4. EFSA (European Food Safety Authority). Scientific opinion on the risk for public health related to the presence of mercury and methylmercury in food. EFSA Journal, 2012.
5. EFSA. Food supplements in the EU – guidance for manufacturers and consumers. European Food Safety Authority.
6. Smith TJ. Squalene: potential chemopreventive agent. Expert Opinion on Investigational Drugs, 2000.
7. Smith TJ. Squalene: potential role in cancer and cholesterol modulation. Pharmacological Research, 2000.
8. Chan P, Tomlinson B, Lee CB, Lee YS. Effect of squalene on serum cholesterol and triglyceride levels in humans. International Journal of Food Sciences and Nutrition, 1996.
9. Aranda FJ, Villalaín J. The interaction of squalene with phospholipid membranes. European Journal of Biochemistry, 1997.
10. Oceana Europe. Shark liver oil loopholes in the EU. Oceana Report, 2021.
11. Huang ZR, Lin YK, Fang JY. Biological and pharmacological activities of squalene and related compounds: potential uses in cosmetic dermatology. Molecules, 2009.
12. Prieto JM, Recio MC, Giner RM, Máñez S, Giner-Larza EM, Ríos JL. Pharmacological profile of squalene and derivatives. Planta Medica, 2003.