Dầu cá cho trẻ em: bóc trần những lầm tưởng

Phụ huynh thường nghe rằng dầu cá có thể biến con thành thiên tài nhí hoặc giúp bé hết quấy khóc. Các sản phẩm bổ sung dầu cá omega-3 được quảng cáo là tăng cường phát triển não bộ, hành vi và sức khỏe.

Nhưng khoa học thực sự nói gì? Trong bài viết "bóc phốt" những lầm tưởng này, tụi mình sẽ giải thích vai trò thật sự của dầu cá (axit béo omega-3 như DHA và EPA) đối với sự phát triển của trẻ – từ não bộ, hành vi đến giấc ngủ và sức khỏe tổng thể – đồng thời làm rõ khi nào nên bổ sung và khi nào thì không cần thiết. Cùng khám phá nhé (ý là lặn xuống biển luôn đó)!

Omega-3s 101: DHA và EPA là gì, và tại sao trẻ em lại cần chúng?

Axit béo Omega-3 là chất béo thiết yếu, cực kỳ quan trọng cho sự phát triển và hoạt động của cơ thể. Hai loại omega-3 quan trọng nhất trong dầu cá là DHA (docosahexaenoic acid) và EPA (eicosapentaenoic acid). Những chất béo này được gọi là “thiết yếu” vì cơ thể chúng ta không tự tổng hợp đủ – phải lấy từ thực phẩm (hoặc thực phẩm bổ sung). DHA và EPA có tự nhiên trong các loại cá béo (như cá hồi, cá ngừ, cá mòi) và trong các sản phẩm bổ sung dầu cá, trong khi một loại omega-3 tiền chất gọi là ALA lại có trong thực vật (hạt lanh, óc chó, v.v.). Vấn đề là cơ thể chuyển hóa ALA thành DHA/EPA rất kém (chỉ một phần nhỏ xíu), nên nguồn DHA/EPA trực tiếp là rất quan trọng.

Tại sao mọi người lại quan tâm đến DHA và EPA cho trẻ em vậy? DHA là thành phần chính xây dựng nên não bộ và đôi mắt. Thực tế, DHA chiếm phần lớn màng tế bào trong não và võng mạc. Trong quá trình phát triển thai nhi và thời thơ ấu, DHA cực kỳ quan trọng cho việc hình thành cấu trúc não và các kết nối thần kinh. Nghiên cứu cho thấy đủ DHA và EPA rất cần thiết cho sự phát triển thần kinh, thị lực và thậm chí là chức năng miễn dịch ở trẻ sơ sinh.

Đó là lý do vì sao các mẹ bầu và mẹ đang cho con bú được khuyến khích bổ sung đủ omega-3 (thường qua cá hoặc thực phẩm bổ sung dành cho bà bầu) – nó giúp xây dựng não bộ và thị lực cho em bé.

Mức DHA cao hơn trong thai kỳ có liên quan đến giấc ngủ của trẻ sơ sinh trưởng thành hơn và có thể giúp cải thiện khả năng nhận thức ở giai đoạn đầu đời.

Đối với trẻ em, omega-3 tiếp tục hỗ trợ sự phát triển và hoạt động của não. Trong những năm đầu đời, các tế bào não kết nối với nhau rất nhanh, và DHA được cho là giúp hỗ trợ quá trình học hỏi, ghi nhớ và tập trung. Nó đôi khi còn được gọi là “thức ăn cho não”. Không lạ gì khi nhiều phụ huynh nghĩ rằng cho con uống dầu cá sẽ giúp con thông minh hơn hoặc ngoan hơn. Nhưng đây là lúc chúng ta phân biệt giữa sự thật và lời đồn nhé.

Hiểu lầm: “Thực phẩm bổ sung omega-3 sẽ tăng cường não bộ của con tôi vượt mức bình thường.”

Thực tế: Omega-3 là những dưỡng chất cần thiết cho sự phát triển não bộ khỏe mạnh, nhưng uống liều siêu cao cũng không biến não bình thường thành siêu não đâu. Hãy nghĩ DHA như một vật liệu xây dựng cơ bản – có đủ là quan trọng, nhưng dư thừa ngoài nhu cầu của não thì chưa có bằng chứng giúp tăng trí thông minh. Ở trẻ em khỏe mạnh, được nuôi dưỡng tốt trong độ tuổi đi học, việc bổ sung thêm omega-3 hầu như không ảnh hưởng đến khả năng nhận thức hay thành tích học tập. Các thử nghiệm lâm sàng trên trẻ khỏe mạnh cho kết quả lẫn lộn: một số cho thấy không khác biệt về thành tích học tập khi dùng thực phẩm bổ sung, số khác lại thấy có cải thiện nhẹ về đọc hiểu hoặc trí nhớ – chủ yếu ở những trẻ gặp khó khăn trong học tập hoặc ăn uống thiếu chất ngay từ đầu. Nói cách khác, nếu con bạn đã ăn uống cân bằng (bao gồm một số nguồn omega-3), uống viên dầu cá cũng khó mà tạo ra sự khác biệt rõ rệt về điểm số hay IQ.

Tóm lại là omega-3 (DHA/EPA) rất quan trọng cho sự phát triển bình thường của não và mắt ở trẻ em, nhưng chúng không phải là “thuốc thông minh” thần kỳ đâu nhé. Đảm bảo con bạn nhận được một ít omega-3 (qua chế độ ăn hoặc thực phẩm bổ sung) là điều nên làm, nhất là trong những năm đầu đời – nhưng dùng nhiều hơn không có nghĩa là tốt hơn đâu. Tiếp theo, cùng xem dầu cá có thể ảnh hưởng đến hành vi và các tình trạng cụ thể như ADHD như thế nào nhé.

Dầu cá và hành vi: tập trung, ADHD và hơn thế nữa

Một trong những lý do phổ biến nhất khiến phụ huynh cân nhắc dầu cá là để hỗ trợ các vấn đề về hành vi hoặc khó tập trung. ADHD (Rối loạn tăng động giảm chú ý) đặc biệt là chủ đề được nghiên cứu nhiều về omega-3. Vì axit béo omega-3 tham gia vào việc truyền tín hiệu giữa các tế bào não và có tác dụng chống viêm, các nhà khoa học đã tự hỏi liệu bổ sung chúng có thể giúp giảm triệu chứng ADHD hoặc cải thiện sự tập trung ở những bạn nhỏ hay lơ đãng không.

Bằng chứng nói gì về omega-3 cho ADHD? Đã có kha khá nghiên cứu và tổng quan về chủ đề này:

• Một số thử nghiệm lâm sàng ghi nhận cải thiện nhẹ. Ví dụ, một thử nghiệm ngẫu nhiên kéo dài 16 tuần ở các bé trai (8–14 tuổi) cho thấy những ai dùng margarine bổ sung 650 mg EPA+DHA mỗi ngày có điểm tập trung do phụ huynh đánh giá tốt hơn so với nhóm dùng giả dược – và điều này đúng cho cả trẻ ADHD lẫn trẻ phát triển bình thường. Tuy nhiên, cùng nghiên cứu đó lại không thấy thay đổi ở các bài kiểm tra nhận thức khách quan hay đo sóng não, cho thấy lợi ích khá tinh tế (dễ nhận ra qua đánh giá hành vi hơn là qua các chỉ số trong phòng lab).

• Một phân tích tổng hợp năm 2011 trên 10 thử nghiệm (699 trẻ) cho thấy bổ sung omega-3 giúp giảm nhẹ nhưng có ý nghĩa các triệu chứng ADHD, đặc biệt khi dùng liều EPA cao hơn. Nói cách khác, khi tổng hợp nhiều nghiên cứu, dầu cá có tác động vừa phải trong việc cải thiện sự tập trung, giảm bốc đồng và tăng động. Đáng chú ý, mức cải thiện này “khiêm tốn so với...các liệu pháp dùng thuốc” (như thuốc kích thích). Vậy nên omega-3 không mạnh bằng thuốc ADHD tiêu chuẩn, nhưng vẫn có lợi nhẹ và gần như không có rủi ro tác dụng phụ.

• Một tổng quan hệ thống lớn về các can thiệp dinh dưỡng cho ADHD kết luận rằng chế độ ăn loại trừ và thực phẩm bổ sung dầu cá là những phương pháp dinh dưỡng hứa hẹn nhất để hỗ trợ triệu chứng. Tổng quan năm 2014 này ghi nhận tác dụng của dầu cá, dù có nhưng không phải lúc nào cũng mạnh và cần thêm nghiên cứu.

• Nhưng ngược lại, một số phân tích gần đây lại cho kết quả không đồng nhất. Một tổng quan năm 2023 về 36 nghiên cứu (Cochrane review) cho thấy vẫn còn chưa chắc chắn liệu thực phẩm bổ sung omega-3 có thực sự cải thiện triệu chứng ADHD hay không. Một số thử nghiệm cho thấy có cải thiện, số khác thì thay đổi rất ít. Nhóm Cochrane không tìm thấy bằng chứng rõ ràng rằng bổ sung omega-3 luôn giúp điểm ADHD của trẻ tốt hơn so với giả dược, dù họ cũng thừa nhận nhiều nghiên cứu còn nhỏ hoặc thiết kế khác nhau.

Nói dễ hiểu: Dầu cá không phải là thần dược cho ADHD, nhưng nó có thể giúp được một chút.

Một số trẻ em, đặc biệt là những bé có chế độ ăn thiếu omega-3, có thể tập trung tốt hơn hoặc giảm tăng động khi dùng thực phẩm bổ sung. Thực tế, mức omega-3 trong máu thấp đã được quan sát ở trẻ ADHD so với bạn bè cùng trang lứa, và có giả thuyết cho rằng việc bổ sung đủ có thể giúp giảm triệu chứng. Vì omega-3 rất an toàn, các chuyên gia cho rằng “có thể hợp lý” khi dùng omega-3 như một phương án bổ sung (thêm vào) cho các phương pháp điều trị ADHD tiêu chuẩn, hoặc cho những gia đình muốn tránh dùng thuốc. Thậm chí, một tổng quan còn cho rằng omega-3 có thể là “liệu pháp bổ trợ đầy hứa hẹn” và có thể giúp giảm liều thuốc ADHD, khiến việc điều trị dễ chịu hơn.

Hiểu lầm: “Dầu cá sẽ giải quyết ADHD của con mình (hoặc loại bỏ sự mất tập trung bình thường).”

Thực tế: Bổ sung omega-3 không thể thay thế các phương pháp điều trị ADHD đã được chứng minh như liệu pháp hành vi hoặc thuốc trong các trường hợp vừa và nặng. Tốt nhất, omega-3 chỉ mang lại lợi ích nhỏ. Ví dụ, phụ huynh có thể nhận thấy con tập trung hơn một chút hoặc tâm trạng dịu lại, nhưng chỉ dùng dầu cá thì thường không thể loại bỏ hết triệu chứng ADHD. Và nếu một bé không bị ADHD mà chỉ khó tập trung do chán nản hoặc thiếu ngủ, dầu cá cũng không phải là phép màu đâu nhé. Tuy nhiên, với những phụ huynh muốn thử giải pháp không dùng thuốc, việc cho con dùng thử omega-3 (có sự đồng ý của bác sĩ nhi khoa) cũng đáng để cân nhắc, vì một số bé thực sự cải thiện sự chú ý và nó khá an toàn. Chỉ cần giữ kỳ vọng thực tế thôi nha.

Ngoài ADHD, omega-3 còn có thể ảnh hưởng đến các hành vi và tâm trạng khác ở trẻ em. Có một số nghiên cứu mới về omega-3 đối với hành vi hung hăng và các vấn đề về kiểm soát hành vi – một nghiên cứu cho thấy bổ sung omega-3 (cùng với vitamin và khoáng chất) giúp giảm hành vi hung hăng ở trẻ cực kỳ hiếu động trong thời gian ngắn. Hiệu ứng chống viêm trong não có thể là lý do. Tuy nhiên, đây vẫn là lĩnh vực đang được thử nghiệm.

Tâm trạng và sức khỏe tinh thần: dầu cá có giúp trẻ vui vẻ hơn không?

Axit béo omega-3 đã được nghiên cứu cho nhiều vấn đề sức khỏe tâm thần ở cả người lớn và trẻ em. Ở người lớn, việc bổ sung nhiều omega-3 có liên quan đến nguy cơ trầm cảm thấp hơn, và dầu cá đã cho thấy hiệu quả chống trầm cảm trong một số thử nghiệm. Vậy còn tâm trạng, hành vi và lo âu ở trẻ thì sao?

Điều thú vị là não bộ đang phát triển cần cân bằng axit béo để điều chỉnh tâm trạng bình thường. Một số nghiên cứu cho thấy trẻ mắc các rối loạn tâm trạng hoặc rối loạn phát triển nhất định có mức omega-3 thấp hơn. Ví dụ, các nghiên cứu phát hiện trẻ bị trầm cảm, lo âu hoặc thậm chí rối loạn phổ tự kỷ thường có mức DHA/EPA thấp và tỷ lệ omega-6:omega-3 cao, liên quan đến triệu chứng nặng hơn. Điều này đã thúc đẩy các thử nghiệm dùng dầu cá cho tâm trạng:

• Một nghiên cứu thử nghiệm ở Israel đã kiểm tra bổ sung omega-3 cho trẻ em (từ 6–12 tuổi) bị trầm cảm lâm sàng. Sau 16 tuần, những bé được bổ sung omega-3 có điểm trầm cảm thấp hơn rõ rệt (trên nhiều thang đánh giá) so với nhóm dùng giả dược. Sự cải thiện này được đánh giá là “rất đáng kể” về mặt thống kê. Các nhà nghiên cứu kết luận rằng omega-3 “có thể mang lại lợi ích điều trị cho trầm cảm ở trẻ em.” Nhớ là đây chỉ là một nghiên cứu nhỏ (chỉ có 20 bé hoàn thành), nên cần thêm các thử nghiệm lớn hơn để chắc chắn. Nhưng cũng khá hứa hẹn khi khoảng 7 trên 10 bé dùng dầu cá đã cải thiện, so với 0 trên 10 bé dùng giả dược trong nghiên cứu đó.

• Một nghiên cứu thử nghiệm nhỏ vào năm 2017 đã cho trẻ em và thanh thiếu niên bị trầm cảm dùng omega-3 (dưới dạng nhũ hóa) và cũng ghi nhận cải thiện các triệu chứng trầm cảm so với trước khi điều trị. Dù nghiên cứu này không có nhóm giả dược, nhưng nó góp phần củng cố bằng chứng rằng omega-3 có thể hỗ trợ điều hòa tâm trạng ở giới trẻ.

• Omega-3 cũng đã được nghiên cứu trong rối loạn lưỡng cực ở trẻ em và các tình trạng khác có sự bất ổn về tâm trạng. Những kết quả ban đầu cho thấy có thể có lợi khi dùng kết hợp với các phương pháp điều trị khác, dù dữ liệu vẫn còn hạn chế.

Ngoài các rối loạn đã được chẩn đoán, một số phụ huynh cũng thắc mắc liệu dầu cá có giúp con mình bớt thất thường, hoặc hỗ trợ đối phó với stress và lo âu hàng ngày không. Hiện chưa có bằng chứng chắc chắn rằng một đứa trẻ khỏe mạnh nhưng "hay thất thường" sẽ tự nhiên vui vẻ hơn nhờ dầu cá. Tuy nhiên, thiếu hụt hoặc mất cân bằng omega-3 có thể góp phần gây ra các vấn đề về tâm trạng, nên đảm bảo bổ sung đủ có thể hỗ trợ sức khỏe cảm xúc tổng thể. Omega-3 là thành phần quan trọng của màng tế bào ở các vùng não liên quan đến cảm xúc và được biết đến với vai trò điều hòa các chất dẫn truyền thần kinh như serotonin và dopamine. Nói cách khác, não được nuôi dưỡng tốt (bao gồm cả chất béo lành mạnh) sẽ ổn định hơn.

Hiểu lầm: "Dầu cá là thuốc nâng mood tức thì hoặc chữa mọi lo âu/giận dữ của trẻ."

Thực tế: Có một phần đúng và một phần phóng đại ở đây. Sự thật: Trong các trường hợp như trầm cảm lâm sàng (và có thể cả rối loạn hành vi hung hăng), việc bổ sung omega-3 đã cho thấy hiệu quả tích cực trong các nghiên cứu. Ngoài ra, nhìn chung, những người gặp khó khăn về sức khỏe tâm thần thường có mức omega-3 thấp hơn, nên việc bổ sung có thể giúp ích. Phóng đại: Đối với một đứa trẻ không thực sự thiếu hụt hay mắc rối loạn, dầu cá không phải là “viên thuốc hạnh phúc” thần kỳ đâu nha. Đừng mong một bé nhút nhát hay lo lắng sẽ tự nhiên trở nên vô tư chỉ nhờ uống omega-3. Hãy xem nó như hỗ trợ dinh dưỡng cho não – chỉ là một mảnh ghép trong bức tranh lớn thôi. Ngủ ngon, vận động, trị liệu và môi trường yêu thương cũng cực kỳ quan trọng cho tâm trạng và hành vi nữa. Dầu cá có thể giúp tăng chút sức bền hoặc giảm cáu gắt, nhưng không phải là “thuốc tiên” cho các vấn đề tâm lý đâu nhé.

Nói về giấc ngủ, đây cũng là chủ đề được quan tâm – liệu omega-3 có giúp trẻ ngủ ngon hơn không nhỉ?

Omega-3 và giấc ngủ: mơ đẹp hay chỉ là lời hứa hão?

Giấc ngủ gắn liền với sức khỏe não bộ và hành vi. Ai từng chăm trẻ thiếu ngủ chắc chắn biết tâm trạng và khả năng tập trung phụ thuộc vào một giấc ngủ ngon như thế nào! Các nhà nghiên cứu cũng tò mò liệu việc bổ sung omega-3 có ảnh hưởng đến chất lượng giấc ngủ ở trẻ không, nhất là khi các nghiên cứu trên động vật cho thấy DHA tác động đến việc sản xuất melatonin (hormone ngủ) và các chất hóa học khác trong não.

Một nghiên cứu thú vị ở Anh (nghiên cứu DOLAB) đã xem xét giấc ngủ ở trẻ em khỏe mạnh trong độ tuổi đi học liên quan đến mức omega-3:

• Ở 395 trẻ em Anh (7–9 tuổi), mức DHA trong máu thấp có liên quan đến nhiều vấn đề về giấc ngủ hơn theo báo cáo của phụ huynh. Thực tế, khoảng 40% các bé này gặp vấn đề về giấc ngủ ở mức lâm sàng (ngủ không đủ hoặc hay tỉnh giấc), và những bé có omega-3 thấp thì điểm số giấc ngủ trên bảng khảo sát cũng tệ hơn một chút.

• Một nhóm nhỏ gồm 362 trẻ em (những bé có thành tích đọc kém, nhiều bé còn ngủ không ngon) được cho dùng 600 mg/ngày DHA bổ sung (từ dầu tảo) hoặc giả dược trong 16 tuần. Kết quả: theo báo cáo của phụ huynh, bổ sung DHA không làm thay đổi đáng kể các vấn đề về giấc ngủ của các bé nói chung. Tuy nhiên, ở một nhóm nhỏ gồm 43 trẻ đeo cảm biến chuyển động vào ban đêm (actigraphy) để theo dõi giấc ngủ một cách khách quan, nhóm dùng DHA cho thấy cải thiện rõ rệt: gần 1 tiếng ngủ thêm mỗi đêm và trung bình ít hơn 7 lần tỉnh giấc so với nhóm giả dược. Phát hiện khách quan này khá thuyết phục, dù mẫu nghiên cứu nhỏ. Nhà nghiên cứu chính kết luận thận trọng rằng mức DHA cao hơn “có thể liên quan đến giấc ngủ tốt hơn ở trẻ”, và dữ liệu thử nghiệm gợi ý bổ sung omega-3 có thể cải thiện giấc ngủ – nhưng cần thêm nghiên cứu nữa.

Một số nghiên cứu khác cũng gợi ý rằng tình trạng omega-3 ở trẻ sơ sinh và mẹ bầu có thể ảnh hưởng đến nhịp ngủ của em bé. Ví dụ, các mẹ bổ sung nhiều DHA khi mang thai thì em bé sinh ra có nhịp ngủ-thức trưởng thành và ổn định hơn ngay từ những ngày đầu đời. Như đã đề cập, nghiên cứu Oxford cũng phát hiện DHA giúp trẻ em tuổi đi học ngủ liền mạch hơn.

Vậy nếu con bạn khó ngủ thì có nên thử dầu cá không? Nó không phải là thuốc ngủ chính, nhưng có thể giúp nếu nguyên nhân là thiếu omega-3. Vì nhóm trẻ dùng actigraphy cho thấy thời gian ngủ tăng đáng kể, các nhà khoa học đang tiếp tục nghiên cứu thêm. Omega-3 có thể giúp ổn định màng tế bào thần kinh hoặc giảm viêm về đêm, từ đó cải thiện chất lượng giấc ngủ.

Hiểu lầm: "Cho bé uống dầu cá trước khi ngủ là đảm bảo ngủ một mạch tới sáng."

Thực tế: Không, dầu cá không phải là thuốc an thần đâu. Nếu omega-3 có giúp ngủ ngon thì cũng phải bổ sung đều đặn hàng tuần mới thấy hiệu quả, nhờ cải thiện hóa học não bộ, chứ không phải kiểu uống vào là buồn ngủ liền. Nếu bé thiếu DHA, bổ sung lại có thể giúp ngủ sâu hơn theo thời gian. Nhưng nếu bé mất ngủ do thói quen hoặc lý do y tế khác (ác mộng, ngưng thở khi ngủ, xem màn hình quá nhiều, v.v.), dầu cá không phải là phép màu đâu nha. Tuy nhiên, đảm bảo đủ omega-3 vẫn là một yếu tố có thể giúp ngủ ngon hơn, cùng với việc duy trì thói quen đi ngủ đều đặn và các tips vệ sinh giấc ngủ khác.

Thật sự ấn tượng khi nghĩ rằng một dưỡng chất đơn giản lại có thể giúp ngủ thêm một tiếng đồng hồ. Với một số bé, điều này có thể thay đổi cả cuộc sống về sự tỉnh táo và tâm trạng ban ngày. Hiện vẫn còn nhiều nghiên cứu lớn hơn đang diễn ra, nhưng đây là một chủ đề thú vị khi mà lằn ranh giữa lầm tưởng và khoa học đang dần mờ đi – một lợi ích từng được xem là “huyền thoại” (dầu cá giúp ngủ ngon) giờ lại có cơ sở khoa học thực sự, dù mới chỉ là bước đầu.

Sức khỏe tổng thể: miễn dịch, hen suyễn và nhiều hơn nữa

Ngoài tác động lên não bộ và hành vi, omega-3 còn nổi tiếng với khả năng chống viêm trong cơ thể. Đó là lý do dầu cá được ưa chuộng để bảo vệ tim mạch ở người lớn. Ở trẻ em, các bệnh liên quan đến viêm như hen suyễn và chàm cũng đã được nghiên cứu liên quan đến việc bổ sung omega-3. Cùng nhau phá bỏ vài lầm tưởng và soi sáng sự thật nhé:

Hen suyễn và dị ứng: Sức mạnh chống viêm của omega-3 có thể giúp làm dịu tình trạng viêm đường thở ở bệnh hen. Một nghiên cứu đáng chú ý ở Nhật Bản đã thử nghiệm trên 29 trẻ bị hen phế quản trong một thử nghiệm có kiểm soát. Những bé uống viên dầu cá mỗi ngày (cung cấp khoảng 17 mg/kg EPA và 7 mg/kg DHA, tức là tầm ~500 mg EPA + 200 mg DHA/ngày cho trẻ 30 kg) trong 10 tháng thì mức độ nghiêm trọng của triệu chứng hen giảm và các chỉ số hô hấp cũng cải thiện, trong khi nhóm dùng giả dược thì không tiến triển. Không ghi nhận tác dụng phụ đáng kể nào, và lượng omega-3 trong máu của các bé điều trị cũng tăng lên. Các nhà nghiên cứu kết luận rằng bổ sung dầu cá “có lợi cho trẻ bị hen phế quản” (ít nhất là trong môi trường đã kiểm soát các dị nguyên khác).

Một nghiên cứu khác ở Mỹ (Johns Hopkins) đã khảo sát mức omega-3 trong chế độ ăn của trẻ em sống ở thành phố bị hen suyễn. Họ phát hiện ra rằng những bé ăn nhiều omega-3 thì triệu chứng hen nhẹ hơn và ít bị nặng lên khi tiếp xúc với không khí ô nhiễm, trong khi những bé có lượng omega-6 cao và omega-3 thấp lại bị hen nặng hơn. Nói chung, ăn nhiều omega-3 dường như giúp giảm tác hại của ô nhiễm không khí trong nhà lên bệnh hen của các bé này. Đây là nghiên cứu quan sát (không dùng thực phẩm bổ sung, chỉ đo chế độ ăn), nhưng nó cũng củng cố ý tưởng rằng omega-3 giúp giảm phản ứng viêm.

Vậy nên, với hen suyễn, dầu cá không thể thay thế thuốc xịt hay các phương pháp điều trị khác, nhưng nó có thể giúp kiểm soát triệu chứng tốt hơn chút. Một số bác sĩ nhi khoa cũng khuyên dùng omega-3 cho trẻ bị hen, nhất là khi chế độ ăn của bé ít cá, như một biện pháp bổ sung. Tác dụng chống viêm này cũng có thể giúp ích cho các bệnh dị ứng khác hoặc thậm chí phòng ngừa bệnh tự miễn. (Đáng chú ý, một số nghiên cứu cho thấy trẻ được bổ sung đủ omega-3 từ sớm có nguy cơ mắc các bệnh tự miễn như tiểu đường type 1 và một số dị ứng thấp hơn một chút về sau, nhưng điều này vẫn đang được nghiên cứu thêm nha.)

Miễn dịch và bệnh tật: Nhiều người tin rằng dầu cá có thể “tăng cường miễn dịch”. Omega-3 thực sự đóng vai trò trong hệ miễn dịch – chúng có thể làm dịu viêm và đã được chứng minh là cải thiện một số chỉ số miễn dịch nhất định. Tuy nhiên, tác động của nó lên nguy cơ nhiễm bệnh hàng ngày ở trẻ em thì chưa rõ ràng lắm. Nó không giống như vitamin C trị cảm lạnh đâu nha. Tuy nhiên, một đứa trẻ được bổ sung dinh dưỡng đầy đủ (bao gồm cả axit béo thiết yếu) thì hệ miễn dịch cũng sẽ khoẻ mạnh hơn nói chung. Omega-3 còn hỗ trợ sức khỏe tim mạch và chuyển hóa từ khi còn nhỏ, dù những lợi ích này sẽ thấy rõ hơn khi lớn lên.

Phát triển và thị lực: Cần lưu ý rằng DHA cực kỳ quan trọng cho sự phát triển của mắt. Đó là lý do sữa công thức cho trẻ sơ sinh được bổ sung DHA – đã được chứng minh giúp cải thiện thị lực cho bé. Với trẻ lớn hơn, tiếp tục bổ sung DHA giúp duy trì chức năng thị giác. Không có gì phải nghi ngờ ở đây – omega-3 thực sự tốt cho mắt. Chỉ cần đảm bảo trẻ ăn cá hoặc có nguồn DHA khác, vì mắt vẫn tiếp tục phát triển trong suốt thời thơ ấu.

Tóm lại về sức khỏe tổng thể: Dầu cá omega-3 không phải là thần dược, nhưng nó góp phần tích cực vào nhiều khía cạnh duy trì sức khỏe. Nó có thể giảm viêm (có thể có lợi cho các tình trạng như hen suyễn), và là thành phần cơ bản cho sự phát triển. Thiếu hụt omega-3 rất hiếm ở các nước phát triển (cơ thể chỉ cần một lượng nhỏ để tránh các triệu chứng thiếu hụt rõ rệt như da bong tróc), nhưng lượng tối ưu có thể cao hơn mức nhiều trẻ đang nhận, nhất là nếu trẻ không thích cá. Vậy nên, câu hỏi đặt ra – có nên bổ sung dầu cá cho con không? Hãy cùng cân nhắc khi nào thì nên và khi nào thì không.

Bổ sung hay không? Khi nào dầu cá thực sự hợp lý

Nếu con bạn ăn đa dạng, bao gồm cá một hoặc hai lần mỗi tuần, nhiều rau xanh, và một ít hạt hoặc quả hạch, thì khả năng cao là đã nhận đủ omega-3 cần thiết. Ví dụ, Hướng dẫn Dinh dưỡng của Mỹ khuyến nghị ngay cả trẻ nhỏ cũng nên ăn hải sản mỗi tuần (với khẩu phần phù hợp theo độ tuổi) để đảm bảo dinh dưỡng tổng thể. Hầu hết mọi người ở Mỹ đều nhận đủ omega-3 nguồn gốc thực vật (ALA) và ít nhất một chút DHA/EPA trong chế độ ăn. Tuy nhiên, nhiều trẻ hiện nay lại ăn quá nhiều omega-6 (từ dầu thực vật và đồ ăn chế biến sẵn) và không đủ omega-3 – sự cân bằng này có thể chưa lý tưởng cho sự phát triển.

Những trường hợp nên cân nhắc bổ sung omega-3:

• Trẻ kén ăn hoặc không bao giờ ăn cá: Nếu con bạn không chịu ăn cá và cũng không dùng các thực phẩm tăng cường DHA khác (như một số loại trứng, sữa hoặc sữa chua có bổ sung DHA), hãy cân nhắc bổ sung thực phẩm chức năng. Liều dùng phổ biến trong các nghiên cứu cho trẻ em dao động từ khoảng 120 mg đến 1.200 mg DHA+EPA mỗi ngày. Nhiều loại dầu cá cho trẻ em bán ngoài hiệu thuốc cung cấp khoảng 250–500 mg mỗi liều. Điều này có thể bù đắp cho chế độ ăn không có cá. Thực tế, hầu hết các nghiên cứu ở trẻ em đều thấy lợi ích trong khoảng 120–1.000 mg/ngày DHA/EPA kết hợp.

• Trẻ bị ADHD hoặc chậm phát triển học tập: Dù không phải là giải pháp thần kỳ, thử dùng dầu cá có thể giúp cải thiện sự tập trung, hành vi hoặc thành tích học tập ở một số trẻ, như đã đề cập. Vì rủi ro thấp, một số bác sĩ và chuyên gia tâm lý khuyên bổ sung omega-3 như một phần của kế hoạch hỗ trợ toàn diện cho ADHD. Bằng chứng cho thấy tốt nhất nên dùng bổ trợ – ví dụ, kết hợp với trị liệu hành vi hoặc thuốc liều thấp. Theo một số nghiên cứu nhỏ, nó cũng có thể hữu ích cho rối loạn phối hợp vận động phát triển và các vấn đề thần kinh khác.

• Trẻ gặp vấn đề về tâm trạng hoặc lo âu: Nếu con bạn được chẩn đoán trầm cảm hoặc rối loạn lo âu, hãy trao đổi với bác sĩ về omega-3. Nghiên cứu ban đầu khá tích cực với trầm cảm. Omega-3 cũng có thể hỗ trợ trẻ rối loạn phổ tự kỷ ở một số khía cạnh (một vài nghiên cứu nhỏ ghi nhận cải thiện tương tác xã hội hoặc giảm tăng động ở trẻ tự kỷ dùng dầu cá, dù kết quả vẫn chưa đồng nhất). Đây chắc chắn không phải là phương pháp điều trị duy nhất, mà nên kết hợp trong một kế hoạch tổng thể.

• Trẻ bị hen suyễn hoặc các bệnh viêm: Như đã nói, dầu cá có thể giúp giảm triệu chứng hen suyễn. Nếu con bạn bị hen suyễn mức vừa đến nặng, tất nhiên vẫn phải theo phác đồ điều trị (dùng ống hít, v.v.), nhưng bổ sung omega-3 (sau khi hỏi ý kiến bác sĩ) có thể là chiến lược thêm để kiểm soát tốt hơn. Tương tự, trẻ bị chàm hoặc các vấn đề viêm khác cũng có thể hưởng lợi, dù bằng chứng không rõ ràng như với hen suyễn. Một số nghiên cứu về chàm không cho thấy cải thiện lớn khi dùng dầu cá – nên kết quả khá đa dạng.

• Trẻ ăn chay hoặc thuần chay: Dầu cá thì không dành cho các bạn này, nhưng viên bổ sung dầu tảo (DHA chiết xuất từ tảo) là lựa chọn thay thế cực ổn. Những loại này phù hợp cho người ăn chay và cung cấp DHA (và một ít EPA) tương tự như dầu cá. Nếu trẻ được nuôi ăn chay và không ăn cá, bổ sung DHA từ tảo vài trăm miligam sẽ giúp đảm bảo không bị thiếu dưỡng chất quan trọng này trong giai đoạn phát triển não bộ. Ví dụ, Học viện Nhi khoa Hoa Kỳ cũng nói rằng dù ALA từ thực vật có sẵn, “bổ sung EPA và DHA từ thực phẩm (hoặc viên bổ sung) là cách thực tế duy nhất để tăng mức độ này”. Vậy nên các bạn ăn chay nên chọn thực phẩm tăng cường DHA hoặc uống viên DHA từ tảo.

Những trường hợp dầu cá có thể không cần thiết hoặc không hiệu quả:

• Trẻ khỏe mạnh ăn uống cân bằng: Nếu con bạn thường xuyên ăn cá (ví dụ, hôm nay ăn sandwich cá ngừ, hôm khác ăn cá hồi cho bữa tối), cộng thêm chế độ ăn đủ chất, thì khả năng cao là không cần bổ sung omega-3 đâu. Cơ thể bé chắc đã đủ DHA/EPA để hoạt động bình thường rồi. Bổ sung thêm cũng không hại, nhưng nghiên cứu cho thấy cũng chẳng giúp gì rõ rệt đâu. Tiền đó để mua thêm đồ ăn healthy còn hợp lý hơn. Nhớ nhé, thiếu omega-3 rất hiếm ở các nước phát triển – nên bổ sung cho trẻ đã ăn uống đầy đủ có thể là dư thừa.

• Dùng để “tăng IQ” cho bé đã phát triển tốt: Như đã nói, đây là một quan niệm sai lầm. Nếu trẻ không bị thiếu dinh dưỡng, bổ sung dầu cá thêm cũng khó mà tăng IQ hay biến điểm B thành điểm A ở trường. Hãy tập trung vào thói quen học tập và ngủ nghỉ tốt hơn – dầu cá không phải là siêu năng lực cho não ở trẻ bình thường đâu.

• Khủng hoảng hành vi ngay lập tức: Nếu trẻ đang nổi cơn hoặc gặp vấn đề hành vi cấp tính, dầu cá không phải là giải pháp tác động nhanh đâu. Đây là dưỡng chất, không phải thuốc. Có thể phải vài tuần hoặc vài tháng mới thấy thay đổi nhẹ, chứ không phải hiệu quả tức thì.

• Nếu dị ứng cá hoặc hải sản: Rõ ràng, dầu cá thông thường là không phù hợp cho trẻ bị dị ứng cá. Trong trường hợp này, hãy dùng DHA từ tảo hoặc hỏi ý kiến bác sĩ nha. (Nhiều loại dầu cá đã được tinh chế kỹ và có thể loại bỏ protein, nhưng nếu dị ứng nặng thì cũng không nên liều đâu.) Đừng cho trẻ bị dị ứng cá/hải sản dùng dầu chiết xuất từ cá – hãy chọn nguồn omega-3 từ thực vật thay thế.

Nói đơn giản là, hãy cân nhắc bổ sung nếu con bạn không thường xuyên ăn các thực phẩm giàu omega-3, hoặc nếu bé có tình trạng sức khỏe nào đó có thể hưởng lợi. Nếu bé đã ăn những thực phẩm đó rồi thì bổ sung thêm có lẽ không cần thiết đâu. Luôn hỏi ý kiến bác sĩ nhi nếu bạn không chắc chắn nhé. Chuyên gia y tế sẽ giúp xác định liều lượng phù hợp và đảm bảo không bị ảnh hưởng bởi bất kỳ loại thuốc nào.

An toàn và liều dùng: dầu cá có an toàn cho trẻ em không?

Một điều khiến phụ huynh yên tâm: dầu cá nhìn chung rất an toàn cho trẻ em nếu dùng đúng liều lượng.

Omega-3 đã được sử dụng trong hàng chục nghiên cứu ở trẻ em mà hầu như không có tác dụng phụ. Cơ thể con người vốn quen với loại chất béo này (trong sữa mẹ cũng có mà), nên trẻ em thường dung nạp tốt.

Tuy nhiên, một số tác dụng phụ nhẹ vẫn có thể xảy ra, thường liên quan đến hệ tiêu hóa hoặc vị giác:

• Phàn nàn phổ biến nhất là vị tanh hoặc "ợ cá", hơi thở có mùi, hoặc mồ hôi có mùi cá. Một số bé có thể nhăn mặt vì vị của nó. Chọn các sản phẩm dành cho trẻ em có hương vị (như dầu hoặc kẹo dẻo vị cam hoặc dâu) sẽ giúp dễ uống hơn.

• Các tác dụng phụ nhẹ khác có thể là khó chịu bụng, ợ nóng, buồn nôn hoặc tiêu chảy ở một số trường hợp. Bắt đầu với liều thấp và cho bé uống cùng bữa ăn sẽ giúp giảm các vấn đề về dạ dày.

• Một số trẻ có thể bị đau đầu nhẹ khi dùng dầu cá, nhưng trường hợp này khá hiếm.

Một cách để tránh ợ cá là dùng dầu cá dạng nhũ hóa hoặc viên nang bao tan trong ruột, hoặc để viên nang trong ngăn đá rồi cho bé uống khi còn đông lạnh (giảm vị tanh). Dầu cá dạng lỏng có thể pha vào sinh tố hoặc sữa chua. Ngoài ra còn có dạng viên nhai và kẹo dẻo omega-3 cho trẻ em, vị trái cây (nhớ chú ý lượng đường thêm vào trong kẹo dẻo nha).

Có rủi ro gì khi dùng quá liều không? Omega-3 có thể làm loãng máu nếu dùng liều rất cao, nhưng liều dùng cho trẻ em trong các nghiên cứu (thậm chí đến 1–2 gram mỗi ngày) không ghi nhận tác dụng phụ về chảy máu. Tốt nhất là không nên vượt quá liều ghi trên nhãn sản phẩm hoặc theo chỉ định của bác sĩ để đảm bảo an toàn. Nếu dùng cực kỳ nhiều (nhiều gram mỗi ngày) thì lý thuyết có thể tăng nguy cơ bầm tím hoặc chảy máu cam, nhưng liều bổ sung thông thường thì thấp hơn nhiều. Thực tế, các cơ quan quản lý chưa đặt ra giới hạn tối đa chính thức cho DHA/EPA ở trẻ em, nhưng dưới khoảng 2g/ngày là hợp lý trừ khi có chỉ định y tế.

Lưu ý nè: cod liver oil (một loại omega-3 kiểu cũ) chứa lượng lớn vitamin A và D cùng với omega-3. Cẩn thận khi dùng cod liver oil – quá nhiều vitamin A có thể gây độc. Dầu cá thông thường (lấy từ thịt cá) thì không gặp vấn đề này. Hầu hết các sản phẩm cho trẻ em là dầu cá từ thịt, không phải từ gan, nhưng nhớ kiểm tra nhãn nhé. Nếu là cod liver oil, hãy đảm bảo tổng lượng vitamin A+D không vượt quá nhu cầu phù hợp với độ tuổi.

Và tất nhiên, hãy để các viên nang tránh xa tầm tay trẻ nhỏ để phòng ngừa nguy cơ nghẹn hoặc dùng quá liều (dù "quá liều" dầu cá chủ yếu chỉ gây khó tiêu thôi). Nếu bé bị dị ứng cá như đã nói, hãy tránh các loại thực phẩm bổ sung có nguồn gốc từ cá. Dầu tảo là lựa chọn thay thế an toàn và không chứa dị nguyên từ cá.

Nhìn chung, hàng chục năm sử dụng cho thấy fish oil là supplement nhẹ nhàng và ít rủi ro. Trung tâm Quốc gia về Sức khỏe Bổ sung và Tích hợp cho biết tác dụng phụ của omega-3 supplements thường nhẹ, chỉ như vị khó chịu hoặc đau bụng. Không có lo ngại lớn nào về an toàn ở liều dùng cho trẻ em.

Hiểu lầm: “Supplements không được kiểm soát, nên fish oil có thể nguy hiểm.”

Thực tế: Đúng là supplements không được kiểm soát chặt như thuốc, nên bạn nên chọn brand uy tín, đã được tinh lọc (loại bỏ thủy ngân/PCB) và tốt nhất là kiểm định bên thứ ba. Nhưng fish oil đã được nghiên cứu kỹ và được xem là an toàn. Hãy chọn brand có chứng nhận (ví dụ: IFOS hoặc USP verified) để đảm bảo chất lượng. Lợi ích của omega-3 thường vượt trội so với rủi ro nhỏ, nhất là khi dùng đúng liều khuyến nghị. Nếu còn lăn tăn, hãy hỏi ý kiến bác sĩ của bé, nhất là khi bé có bệnh nền hoặc đang dùng thuốc chống đông máu.

Hiểu lầm vs. Thực tế: tóm tắt nhanh

Cùng điểm lại vài hiểu lầm phổ biến về fish oil cho trẻ và sự thật nhé:

• Hiểu lầm: “Tất cả trẻ em đều nên uống fish oil cho não.” – Nếu trẻ ăn uống cân bằng, có nguồn omega-3 thì thường không cần bổ sung. Fish oil không phải là thứ bắt buộc như tiêm vắc-xin đâu. Thực tế: Nó chỉ thực sự có ích cho trẻ thiếu omega-3 hoặc có nhu cầu sức khỏe đặc biệt, chứ không phải ai cũng cần uống mỗi ngày.

• Hiểu lầm: “Fish oil sẽ giúp con tôi thông minh hơn và học giỏi hơn.” – Thực tế: Đúng là omega-3 đủ sẽ giúp não hoạt động bình thường. Nhưng dùng quá nhiều chưa từng được chứng minh là giúp trẻ khỏe mạnh tăng vọt khả năng học tập. Với trẻ suy dinh dưỡng hoặc chậm phát triển, bổ sung có thể giúp cải thiện học và nhớ, nhưng với trẻ bình thường thì đừng kỳ vọng thay đổi ngoạn mục về học tập.

• Hiểu lầm: “Omega-3 supplements chữa khỏi ADHD và không cần dùng thuốc nữa.” – Thực tế: Omega-3s có thể giúp cải thiện nhẹ các triệu chứng ADHD ở một số trẻ, nhất là tăng động và khó tập trung, nhưng chỉ là hỗ trợ thêm chứ không thay thế các phương pháp điều trị đã được chứng minh. Hiệu quả thường chỉ ở mức nhẹ đến vừa, không phải là thuốc tiên. Kết hợp nhiều cách (chế độ ăn, chiến lược hành vi, có thể cả thuốc) mới là tối ưu.

• Hiểu lầm: “Dầu cá sẽ giúp bé ngoan hơn và cải thiện hành vi luôn.” – Thực tế: Có thể giúp giảm nhẹ một số hành vi nhờ lợi ích cho não, nhưng nó không phải thuốc an thần hay kiểm soát hành vi đâu. Những vấn đề hành vi nghiêm trọng vẫn cần bố mẹ áp dụng các chiến lược nuôi dạy hoặc can thiệp khác. Omega-3 chỉ hỗ trợ thôi, không phải lối tắt để dạy con đâu nha.

• Hiểu lầm: “Không thể bổ sung đủ omega-3 từ thực phẩm – nhất định phải uống viên bổ sung.” – Thực tế: Nhiều người, kể cả trẻ em, hoàn toàn có thể nhận đủ omega-3 qua chế độ ăn bằng cách ăn cá hoặc thực phẩm tăng cường. Viên bổ sung thực ra chỉ là giải pháp tiện lợi thay cho cá thôi. Chúng hữu ích nếu bé không chịu ăn cá, ăn chay, hoặc cần liều lượng ổn định cho mục đích điều trị.

• Hiểu lầm: “Dầu cá không an toàn cho trẻ nhỏ” – Thực tế: Viên dầu cá uy tín được xem là an toàn cho trẻ nếu dùng đúng liều. Tác dụng phụ thường chỉ là vị tanh hoặc hơi khó chịu bụng nhẹ thôi. Luôn giám sát liều lượng và chọn sản phẩm chất lượng, đừng lo lắng quá – đã có vô số nghiên cứu cho trẻ dùng omega-3 mà không gặp vấn đề nghiêm trọng nào.

• Hiểu lầm: “Uống một chút omega-3 thì tốt, uống nhiều càng tốt hơn.” – Thực tế: Cơ thể chỉ hấp thụ được một lượng nhất định thôi. Uống quá nhiều dầu cá chỉ tốn tiền và có thể gây tác dụng ngược (hoặc đau bụng). Hãy bám sát liều lượng được nghiên cứu (thường dưới 1,5g/ngày cho trẻ) hoặc theo chỉ định của bác sĩ nhi. Nhiều chưa chắc đã tốt hơn đâu nha.

Tóm lại nè

Dầu cá Omega-3 đã nổi tiếng là một dưỡng chất xịn sò cho sự phát triển của trẻ em – nhưng nó không phải là thần dược đâu nha. DHA và EPA cực kỳ quan trọng để xây dựng não bộ, mắt và tế bào khỏe mạnh, và đảm bảo bé nhà bạn có đủ omega-3 (qua ăn uống hoặc bổ sung) là một phần thông minh trong dinh dưỡng. Viên dầu cá có thể hữu ích cho những bé không ăn đủ omega-3, và cũng cho thấy tiềm năng hỗ trợ các vấn đề như ADHD, trầm cảm, và hen suyễn. Tuy nhiên, ý tưởng kiểu “mọi đứa trẻ đều phải uống dầu cá” hoặc nó sẽ tăng IQ hay thay đổi hành vi ngay lập tức chỉ là truyền thuyết thôi.

Hãy xem dầu cá như nhiên liệu cho sự phát triển tối ưu, chứ không phải là rocket fuel cho phát triển siêu phàm. Tất cả trẻ đều cần omega-3, nhưng cách các bé nhận được – qua một miếng cá hồi hay thực phẩm bổ sung – là tùy bạn quyết định. Nhiều trẻ chỉ cần ăn uống cân bằng là đủ. Một số khác, nhất là các bé kén ăn hoặc có vấn đề riêng, có thể sẽ cần boost omega-3 mỗi ngày.

Làm cha mẹ (và cả khoa học) thì cân bằng và dựa trên bằng chứng là quan trọng nhất. Hãy dùng bằng chứng: thêm thực phẩm giàu omega-3 vào bữa ăn gia đình (bonus: cá là nguồn protein nạc với nhiều vitamin), và chỉ dùng thực phẩm bổ sung khi thực sự cần thiết. Nếu bạn chọn cho con dùng dầu cá, cứ yên tâm vì khoa học đã chứng minh độ an toàn và khả năng mang lại lợi ích cho sức khỏe tổng thể. Đừng kỳ vọng nó sẽ biến con thành thiên tài hay thay thế cho một lối sống toàn diện nhé.

Khi bóc tách những lầm tưởng, ta nhận ra một sự thật yên tâm: dầu cá là một dưỡng chất hữu ích, không phải chiêu trò. Hãy tập trung cho con bạn thật nhiều tình yêu, đồ ăn lành mạnh và giấc ngủ ngon – và cân nhắc dầu cá như một công cụ trong bộ kit nuôi con khỏe mạnh, hạnh phúc. Như mọi khi, nếu còn lăn tăn, hãy hỏi bác sĩ nhi để được tư vấn riêng cho bé nhà bạn. Chúc các bộ não và cơ thể luôn khỏe mạnh (bơi lội cực đỉnh)!

Nguồn:

• Office of Dietary Supplements – Omega-3 Fatty Acids Fact Sheet

• Healthline – Omega-3 for Kids: Benefits, Side Effects, and Dosage

• Bos et al., Neuropsychopharmacology (2015) – Thử nghiệm omega-3 giúp cải thiện sự tập trung ở trẻ có và không có ADHD

• Bloch & Qawasmi, J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry (2011) – Phân tích tổng hợp: omega-3 có hiệu quả vừa phải cho ADHD

• Heilskov Rytter et al., Nord J Psychiatry (2015) – Tổng quan về chế độ ăn và ADHD: dầu cá cho thấy tiềm năng

• NCCIH – Omega-3 Supplements: What You Need to Know (2023)

• Nemets et al., Am J Psychiatry (2006) – Nghiên cứu thử nghiệm omega-3 ở trẻ bị trầm cảm

• Montgomery et al., J Sleep Research (2014) – Thử nghiệm DHA ở trẻ em: tăng thời gian ngủ qua actigraphy ~1 tiếng

• Nagakura et al., Eur Respir J (2000) – Dầu cá thử nghiệm RCT 10 tháng ở trẻ hen: triệu chứng cải thiện

• Brigham et al., Am J Respir Crit Care Med (2019) – Chế độ ăn omega-3/6 và mức độ nghiêm trọng của hen ở trẻ em